Lowlands is het beste festival van Nederland. Dat is geen mening, dat is een feit. Het festival dat méér is dan een festival, heeft een aantal ‘moeders’ gehad. Met exotische namen als Casa Nova en Pandora. Een duik in de geschiedenis, met drugs, drank en dansjes. En gigantische tekorten.

Tijdens de nacht van 24 op 25 november 1967 zullen er geweldige dingen gaan gebeuren in de Margriethal van de Kon. Ned. Jaarbeurs te Utrecht (Croeselaan). Deze gebeurtenis zal onder de naam Flight to Lowlands Paradise geschiedenis maken in de Nederlandse popwereld. Deze Flight zal een baanbreker zijn voor toekomstige soortgelijke activiteiten overal in Nederland.’

De tekst op de poster laat er geen twijfel over bestaan: het aanstaande festival kan niet anders dan legendarisch worden. Het is niet het eerste indoorfestival van Nederland. De eerste editie verkoopt niet uit, er treden nauwelijks buitenlandse bands op en volgens de recensies is een volksdansgroep het hoogtepunt. Toch is de tekst op de poster profetisch. Flight to Lowlands Paradise (FtLP) is de moeder van alle popfestivals in Nederland.

Of nee, de moeder van alle popfestivals in Nederland die méér willen zijn dan de optelsom podium+bandjes+bierpomp. Want op FtLP staan dichters, dansgroepen en een draaiorgel, naast beatbands als Outsiders, Les Baroques en Ro-d-ys.

Uit het verslag in dagblad Het Vrije Volk: ‘Alle geweldige mensen hadden hun meest uitstekende kledij uit grootmoeders kast gehaald en waren per fiets (soms met de trein of de bus) naar de Margriethal in Utrecht gekomen. Op drie podia ging het er meteen goed op. Drie oorverdovende beatorkesten boden tegen elkaar op in volume.’ Pas toen er volgens de krant genoeg wierook was ontstoken, was het moment rijp voor iets onverwachts. Volksdansgroep ‘De Skotsers’ uit het Gelderse Laren. Hun ‘dansjes van tien generaties geleden’ sloten toen pas aan ‘bij die ontspannen gemoedsgesteldheid’ van de circa 8000 bezoekers. Onthoudt dat aantal even.

…‘The Great American Disco Disaster maakte verder duidelijk wat disco is. Plezier voor twee, of  voor tweeduizend, maar wel van een grenze-, bodem- en troosteloze leegheid’…

De verwachte overlast van ‘verdovende middelen’ bleef uit. ‘Het gebodene maakt drugs volledig overbodig’, had de organisatie, die ondanks hun anarchistische inslag toch een subsidie had losgepeuterd bij de gemeente, al laten weten. Alleen een beeldhouwer uit Amsterdam werd gearresteerd omdat hij een ‘verboden striptease uitvoerde op een der podia en vervolgens beschilderd en wel een rondedans uitvoerde in de hal.’ Verder werd een bezoeker vanwege een hartaanval overgebracht naar het ziekenhuis.

FtLP is geïnspireerd op popfestivals in Amerika (Newport, Monterey) en Engeland. Flight-organisator en kunstschilder Bunk Bessels was in 1967 op de ‘14 Hour Technicolor Dream of Love’ in Londen geweest. Er werd daar met meelzakken gegooid, papiersnippers dwarrelden uit het plafond en ook stimulerende dansjes van halfnaakte hippiemeisjes hadden indruk gemaakt. Dat moest ook naar Utrecht komen. In 1968 volgt nog een editie, met meer bezoekers maar ook met zoveel financiële problemen dat een vervolg er niet meer in zit.

Pinknik
In Lochem wordt in 1968 het eerste Nederlandse buitenfestival ‘Pilgrimage’ georganiseerd. Een jaar later zet Jan Smeets met een paar vrienden in het Zuid-Limburgse Gulpen tijdens Pinksteren het popfestival ‘Pinknik’ neer. Dan is ook ene Albert James (‘Berry’) Visser in Delft bezig met de voorbereidingen van het grootste buitenfestival wat Nederland tot dan toe heeft meegemaakt: Holland Pop.

Popfestivals zijn in de late jaren zestig in Nederland iets bijzonders, net als popconcerten. Clubzalen als Paradiso en Effenaar waren er nauwelijks, een band van enig formaat heeft in Nederland maar een paar plekken om te kunnen spelen: de Rotterdamse Doelen, het Concertgebouw en het Scheveningse Circustheater.

Berry, die eerder vooral cabaret en singer-songwriters neerzet in een Delftse studentenkroeg, doet in korte tijd ervaring op als concertorganisator. En komt zo in 1969 in contact met de organisator van een groot festival in het Engelse Bath. Visser spreekt af dat hij vrijwel alle Amerikaanse bands die in Bath spelen, ook naar Nederland zal halen. Een geschikt terrein vinden is echter niet zo eenvoudig. Pas als parttime jeugdwerker en vertegenwoordiger Georges Knap zich in Delft meldt, komt er schot in. Het duo is min of meer tot elkaar veroordeeld: Knap wil in zijn Rotterdamse wijk een festivalletje organiseren en hoort tot zijn verbazing tijdens een persconferentie dat de gemeente dat een prima idee vindt. Sterker, het zou hét festival worden waarmee de stad 25 jaar na de oorlog de bevrijding viert.

Knap regelt sponsoring en een terrein in het Kralingse Bos. Zo wordt in vier maanden tijd (!) het driedaagse Holland Pop festival uit de grond gestampt. Santana, Jefferson Airplane, The Byrds, Pink Floyd; de affiche doet iedere fan van sixtiesrock watertanden. Er worden vele tienduizenden fans verwacht. Het worden er in juni 1970 uiteindelijk tachtig- tot honderdduizend. Meer dan de helft daarvan heeft niet betaald voor zijn kaartje, maar wordt binnengelaten door de stewards die de tekst op hun T-shirts, ‘We help you’, iets te letterlijk nemen.

...'Er lopen agenten rond,
maar drugsgebruik wordt
getolereerd dankzij een
voor die tijd unieke afspraak
tussen politie en festivalorganisatie'...

Hoewel er weinig aandacht voor is in de pers, probeert Berry er in de aankleding wat anders van te maken dan andere festivals in die tijd. Het festivalterrein ligt aan een meertje, daarop laat hij nauwelijks geklede meisjes in grote plastic ballen ronddobberen. En er zijn DJ’s, waaronder Radio Veronica-medewerker Lex Harding, die ’s nachts zo hard draait dat van slapen geen sprake kan zijn.

Er lopen agenten rond, maar drugsgebruik wordt getolereerd dankzij een voor die tijd unieke afspraak tussen politie en festivalorganisatie. ‘Het leek wel alsof er boven het festivalterrein permanent een enorme hashwolk hing’, schrijft Peter Sijnke in het terugblikboek ‘Holland Popfestival 1970’. 

Sijnke herinnert zich zijn LSD-trip nog levendig: ‘Ik zag het grote podium voor mijn ogen instorten, mijn handen werden groen en verschrompelden, en de mensen om mij heen kregen vervormde gezichten. Het leken net personages van de schilderijen van Jeroen Bosch. Ik liep raaskallend over het terrein en werd later opgevangen en kreeg wat water te drinken. Ik geloof dat die trip acht à negen uur heeft geduurd.’

Kralingen/Holland Pop Festival © Barend Toet

Het meest tot de verbeelding spreken optredens van The Byrds (in de regen), Mungo Jerry (in de zon) en Pink Floyd, bij het opkomen van de zon. Financieel is het festival een debacle. De parallellen met het Woodstock-festival zijn frappant: ook daar kwam pas laat een terrein vrij, ook daar viel een hoop regen, ook daar kwamen veel mensen gratis binnen en ging de organisator failliet. Bij Holland Pop blijkt, als alle rook is opgetrokken, een tekort van ruim acht ton. Onthoudt ook dat aantal.

Visser laat zich ondanks dat faillissement niet uit het veld slaan en gaat door met organiseren van popconcerten. Hij krijgt hulp van Léon Ramakers, een gesjeesde student aan de Delftse Technische Universiteit die zich opwerkt van chauffeur tot rechterhand van Berry.

Ramakers houdt Mojo Concerts bijna een jaar alleen draaiende als Berry zich op de organisatie van Casa Nova 1979 stort. Een tiendaagse lifestyle-beurs voor jongeren, de eerste van een hopelijk lange reeks die een vaste bron van inkomen moet worden voor Mojo. Concerten organiseren is leuk, maar ook zeer risicovol. Winst kan alleen maar gehaald worden uit kaartverkoop, schat je de populariteit van een artiest verkeerd in, dan ga je het schip in.

Casa Nova vindt plaats in Ahoy Rotterdam, en kent een zeer uitgebreid programma. Naast muziek (van onder meer The Commodores, Randy Newman, Cheap Trick, Fischer-Z) zijn er dichters, cabaretiers, circusacts,  lezingen (door consumentenrechtenvoorman en latere presidentskandidaat Ralph Nader en kernenergie-expert Dan Ford), er zijn demonstraties van computers als de Apple II en Viewdata (‘simpel gezegd de tv aan de telefoon’). Er is een classic cars show, er wordt een complete Parijse nachtclub overgevlogen , de film ‘Hair’ gaat in première en er is een modeshow met aansluitend ‘The Great American Disco Disaster’.

…‘Popfestivals zijn in de late jaren
zestig in Nederland iets bijzonders,
net als popconcerten’… 

DJ van dienst op zowel de modeshow als de wat aangekondigd wordt als de grootste indoor-disco van Europa, is Eddy de Clercq. De geboren Belg kan zich, mede dankzij zijn fenomenale archief, de beurs makkelijk terughalen in zijn geheugen. ‘Er liepen topmodellen mee in die modeshow, waaronder Jerry Hall, toen net de vriendin van Mick Jagger, en de Nederlandse Apollonia van Ravenstein. De catwalk stond in de grote zaal van Ahoy, die was echter zo lang dat de meiden veel langer onderweg waren dan gedacht.  Er stonden ook bodybuilders in hele kleine slipjes op de catwalk. Ik draaide dubreggae en instrumentale dub-disco, met veel geluidseffecten. Ik dacht dat ik een half uurtje moest draaien, dat werd bijna anderhalf uur. Ik heb mijn platen een paar keer moet herschikken om de tijd vol te krijgen, want er mocht geen stilte vallen.’ Voor de aankleding waren kosten noch moeite gespaard. Net opgerichte bedrijven als Ampco en Flashlight hadden het neusje van de zalm aan geluid en licht neergezet.

flyer Ein Abend in Wien

Disco is dan nog een betrekkelijk nieuw fenomeen in Nederland, wat onder meer blijkt uit het onbegrip van aanwezige recensenten. ‘Veel erger was de op walgelijke discomuziek doordreunende modeshow van Viva’, schrijft jazz-criticus Ruud Kuyper in het Algemeen Dagblad. Collega Han van der Leur van Het Vrije Volk concludeert: ‘ The Great American Disco Disaster maakte verder duidelijk wat disco is. Plezier voor twee, of  voor tweeduizend, maar wel van een grenze-, bodem- en troosteloze leegheid.’ De Clercq: ‘Dat zegt alles over de calvinistische mentaliteit in Nederland toentertijd. Een jongerenbeurs die wordt verslagen door twee bejaarden.’

De Clercq is ook present op Pandora’s Music Box, een tweedaags ‘totaalfestival’ in De Doelen in Rotterdam, opnieuw uit de koker van Mojo. De eerste keer dat het Delftse bedrijf zich weer aan de organisatie van een festival waagt nadat het vanwege de grote verliezen van Casa Nova 1979 kopje onder is gegaan. Een paar maanden na het faillissement wordt de naam door Berry en Leon teruggekocht.

Sijnke herinnert zich
zijn LSD-trip nog levendig:
‘Ik zag het grote podium
voor mijn ogen instorten’ 

Het Engelse Futurama-festival in het Noord-Engelse Leeds, waar in 1979 en 1980 onder meer Cabaret Voltaire, Joy Division, Echo & the Bunnymen en andere bands uit de voorhoede van de new wave spelen, is de blauwdruk voor Pandora’s Music Box.  Léon Ramakers pleit blijkens vergadernotulen voor een ‘totaalfestival’ waar ook ruimte is voor kunst en theater.

Voor de programmering worden programmeurs van diverse clubzalen in Nederland, zoals de Effenaar en Tivoli, ingeschakeld. Berry Visser en zijn kompaan, modern componist Michel Waisvisz tekenen voor ‘de verschijnselen.’ Wat dat zijn, blijkt pas op de eerste editie van Pandora’s Music Box, in september 1983. Bij binnenkomst stuit de bezoeker op een begraafplaats waar, blijkens de namen op de witte kruisen, de lichamen liggen van president John F. Kennedy, zangeres Janis Joplin en komiek Lenny Bruce. Er loopt een rouwstoet door het gebouw, Japanse toeristen en taartendragers. Er is er de organisatie veel aan gelegen om ervoor te zorgen dat Pandora zo veel mogelijk afwijkt van een ‘normaal’ festival. In het blokkenschema staan vooruitstrevende bands als Clock DVA, SPK, Die Haut en, als grootste naam, Siouxsie & the Banshees met op gitaar Cure-voorman Robert Smith.

Pandora houdt het drie edities vol. De eerste editie is met bijna 8000 bezoekers op het nippertje uitverkocht, de daarop volgende afleveringen verkopen razendsnel uit. De laatste editie, in 1985, is de meest legendarische. Berry en Michel gaan helemaal los: er loopt een kudde schapen door het publiek en zwervers die uit blikjes kattenvoer eten,  de security is gekleed als obers en serveersters en een mooi meisje serveert limonade uit een enorm aquarium, waar ze tot haar heupen in staat. Optredens worden aangekondigd alsof het vertrekkende treinen zijn.

Ein Abend In wien, 1991 © Archief Mojo Concerts

De Clercq mag in een van de zalen zijn dan fameuze Pepclub op lokatie neerzetten, inclusief burleske aankleding. Daar komen ook artiesten als Nick Cave, The Cult en The Butthole Surfers een kijkje nemen. De laatste band is de sensatie van het festival. Een losgeslagen Amerikaanse gitaarband met een compleet van de pot gerukte zanger, die wasknijpers in zijn haar heeft en spuugt, boert en kotst in plaats van zingt. Alsof een vulkaan uitbarstte, zo omschrijft een bezoeker de drie kwartier durende waanzin.Pandora 1985 is een succes, maar in een gebouw met een beperkte capaciteit (maximaal 3000 bezoekers per avond) een dure grap. Een paar weken na de laatste editie wordt met een maf persbericht het einde van het festival aangekondigd.

Een paar jaar later, in 1991, wordt de geest van Pandora voor één keer tot leven gewekt middels Ein Abend in Wien, opnieuw in De Doelen. De festivalnaam komt, net als Holland Pop en Pandora’s Music Box, uit de koker van Berry Visser, die opnieuw verantwoordelijk is voor ‘de verschijnselen’. Dit keer ziekenhuisbroeders, walsende paren, een heuse Duitse Bierstube inclusief serveersters in Dirndl-jurkjes en kinderwagens vol slachtafval. Security gaat gekleed als ziekenhuispersoneel.

…‘Het dan nog volslagen onbekende
trio Nirvana maakt achteraf gezien
het meeste indruk’…

In de recensies gaat het later over Smashing Pumpkins, rapper Paris en gitaarband Magnapop, maar het dan nog volslagen onbekende trio Nirvana maakt achteraf gezien het meeste indruk. Vanwege de liedjes van het dan nog niet verschenen album Nevermind, maar vooral vanwege het podiumgedrag van zanger/gitarist Kurt Cobain. De band heeft al stevig ingedronken als ze rond half twaalf ’s avonds het podium op mogen. Hoewel het vertoonde spel geen bezopen indruk maakt, krijgt Cobain het tegen het einde van show op zijn heupen: hij gooit zijn gitaar in het drumstel, springt er bovenop en probeert de losse onderdelen te slopen. Terwijl drummer Dave Grohl als een idioot ‘Thank you! You’re a wonderful audience! No really!’ in de microfoon brult, gaat Cobain de geluidsinstallatie te lijf. Als die om dreigt te vallen, grijpen de ‘ziekenhuisbroeders’ in. Schade: bijna 1500 gulden. Gage van de band: 750 gulden.

Maar Mojo’s Leon Ramakers droomt van een buitenfestival. Er wordt met argusogen gekeken naar het alsmaar groter groeiende Pukkelpop festival in België. Kan zoiets ook in Nederland? Als een geschikt terrein wordt gevonden in de Flevopolder, blijkt dat in 1993 te kunnen. Er is aandacht geschonken aan de aankleding, er is meer dan alleen muziek. En er is een camping. Berry Visser bedenkt de naam van het nieuwe festival: A Campingflight to Lowlands Paradise.

De eerste editie trekt achtduizend bezoekers. En heeft een tekort van achthonderdduizend gulden. Maar waar alle ‘moeders’ vervolgens het loodje legden, houdt Mojo nu vertrouwen. En dat al meer dan twintig jaar.

A Campingflight to Lowlands Paradise vindt dit jaar plaats van 15 t/m 17 augustus, het festival is uitverkocht